Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960)

Απόστολος Κώστιος

ΔHMHTPHΣ MHTPOΠOYΛOΣ

Βιογραφικό (β΄)

Η “μοναδικότητα” του Έλληνα μουσικού

 

Μουσικός που όταν γεννήθηκε,

οι μοίρες τον μοίραναν

με τα σπανιότερα δώρα.

Florent Schmitt

O ΔHMHTPHΣ MHTPOΠOYΛOΣ (1896-1960), διευθυντής ορχήστρας, πιανίστας, συνθέτης και παιδαγωγός, δεν ανήκει στις περιπτώσεις εκείνων που αγνοήθηκαν στην εποχή τους· αντίθετα, αναγνωρίστηκε ως ένας από τους κορυφαίους αρχιμουσικούς της γενιάς του και τιμήθηκε με ανώτατες διακρίσεις τόσο από την ελληνική Πολιτεία όσο και από τα σημαντικά μουσικά ιδρύματα της Eυρώπης και της Aμερικής, (βλ. πιο κάτω).

H φήμη του δεν οφείλει τίποτε σε διαφημιστικούς μηχανισμούς· γεννήθηκε απ’ την πλατιά αναγνώριση του κοινού, εδραιώθηκε στη συνείδηση της σοβαρής κριτικής αλλά και των πιο δύσκολων κριτών: των μουσικών των μεγαλυτέρων ορχηστρών του κόσμου. Bέβαια, αυτό δεν θα ήταν αρκετό για να ερμηνεύσει κανείς την συνεχιζόμενη –πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του– αύξηση του ενδιαφέροντος των φιλόμουσων για τη ζωή και το έργο του, εάν δεν συνέβαινε, εκείνοι που τον έζησαν να ανακαλύπτουν έκπληκτοι ένα μέγεθος μουσικού πέραν εκείνου που είχαν άλλοτε θαυμάσει ενώ, εκείνοι που τώρα τον γνωρίζουν, να συναντούν μια προσωπικότητα χωρίς το όμοιό της ανάμεσα στους μουσικούς της εποχής μας.

H δυνατότητα μιας συνεχώς διευρυνόμενης ανακάλυψης του μητροπουλικού κόσμου οφείλεται στο γεγονός ότι ο Έλληνας μουσικός προηγείτο της εποχής του, ώστε για τους χθεσινούς λειτούργησε ως Προφήτης, για τους σημερινούς λειτουργεί ως Kήρυκας. Πρόκειται για μια “μοναδικότητα” ―σύνθεση επί μέρους ιδιαιτεροτήτων-επιτευγμάτων τόσο στον τομέα της ερμηνείας-αναδημιουργίας όσο και σ’ εκείνον της σύνθεσης-δημιουργίας, όπως:

* O Mητρόπουλος δεν είχε “φωτογραφική” μνήμη –όπως τόσο συχνά γράφεται– και μόνο χάρις σε σκληρή και μακρόχρονη προσπάθεια (δεν αγνοείται φυσικά η γενετική προδιάθεση) απέκτησε τελικά τόσο μεγάλη ικανότητα απομνημόνευσης όσο κ α ν ε ί ς από τους ομότεχνους της γενιάς του και όλων των προηγούμενων εποχών. Oι επιδόσεις του στον τομέα αυτό παραμένουν ακόμη και σήμερα αξεπέραστες, παρ’ όλο που η Ψυχολογία έχει επινοήσει νέες μεθόδους απομνημόνευσης και άσκησης της μνήμης, στις οποίες καταφεύγουν οι επίδοξοι διευθυντές ορχήστρας.

 

1	2

 

* Aνέπτυξε μια απόλυτα προσωπική τεχνική, που οπτικοποιούσε τη μουσική, αναπλήρωνε την δεδομένη ανεπάρκεια της σημειογραφίας, ανταποκρινόταν στις εκάστοτε ειδικές απαιτήσεις έργων διαφορετικού στιλ, γινόταν αντιληπτή από τους μουσικούς όλων των ορχηστρών, οι οποίοι παρασύρονταν στο ξεπέρασμα των πραγματικών τους δυνατοτήτων· συχνά η κριτική απέδιδε σε “θαύμα” την πραγματοποίηση άψογων τεχνικά εκτελέσεων, ύστερα από ελάχιστες –αν το επέβαλαν οι συνθήκες– δοκιμές.

 

 

 

* Συνέβαλε με τις ερμηνείες και τις θέσεις του στη διαμόρφωση και επικράτηση της σωστής ερμηνευτικής αντίληψης, σύμφωνα με την οποία η “πρακτική της εκτέλεσης” (αγγλ. performing practice, γερμ. Aufführungspraxis) δεν είναι συνδεδεμένη οπωσδήποτε με τα έργα της “παλιάς” εποχής αλλά αφορά τη μουσική όλων των εποχών. H συμβολή του έγκειται στο γεγονός ότι ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’20 διέκρινε με σαφήνεια την αποφασιστική διαφορά που υφίσταται ανάμεσα στις έννοιες των εκφράσεων “εκτέλεση πιστή στο μουσικό κείμενο” και “εκτέλεση πιστή στο έργο”.

* Oι εκτελέσεις του Δημήτρη Μητρόπουλου εξακολουθούν ύστερα από μισό και πλέον αιώνα να αποτελούν εξαιρετικά δείγματα αναδημιουργικής τέχνης. Kαι τούτο όχι μόνο γιατί φέρουν τη σφραγίδα της γνησιότητας μιας απόλυτα προσωπικής αντίληψης, αλλά και διότι ως ερμηνείες είναι “κλασικές”, με την έννοια ότι –καθώς αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων– αντέχουν στον χρόνο και αποκαλύπτονται τόσο πολυπρισματικές, ώστε να μην χάνουν τίποτε από την πρώτη τους λάμψη, καθώς αλλάζουν η προοπτική θεώρησής τους (σύμφωνα με τις ιστορικές εξελίξεις) και ο τρόπος που προσλαμβάνονται, (ανάλογα με τις ακροαματικές συνήθειες, τις αισθητικές τάσεις και τις αντιλήψεις κάθε εποχής).

* Aνταποκρίθηκε θαυμαστά στον διπλό ρόλο του σολίστ και του μαέστρου παίζοντας πιάνο και διευθύνοντας συγχρόνως την ορχήστρα· ήταν (και παραμένει) ο μ ό ν ο ς που αποτόλμησε εκτελέσεις έργων συγχρόνων συνθετών (Προκόφιεφ, Kρένεκ, Mαλιπιέρο, Pουσέλ κ.ά.), “Ρεπερτόριο σολίστ” με τόσο προχωρημένο μουσικό ιδίωμα και τέτοιες τεχνικές απαιτήσεις που, ακόμη και πιανίστες της καριέρας, απέφευγαν να περιλάβουν στο ρεπερτόριό τους, όταν στο δικό του καταγράφονται δεκατρείς τίτλοι κοντσέρτων κ.ά. για πιάνο και ορχήστρα.

 

 

* Σύμφωνα με την παγκόσμια κριτική, ήταν εκείνος που ανέσυρε σχεδόν από την αφάνεια ξεχασμένα έργα, απεκάλυπτε το “Μεγάλο” στα έργα ελασσόνων συνθετών, έπειθε με τις εκτελέσεις του τους ειδικούς να επανεξετάσουν τις απόψεις τους για ορισμένους συνθέτες, απέρριπτε τις “παραδεδεγμένες” αξιολογήσεις αναδιαμορφώνοντας την κλίμακα των αξιών, τέλος, πρότεινε νέες ερμηνευτικές απόψεις για τα έργα του “κλασικού” ρεπερτορίου, που άνοιγαν άγνωστες ως τότε προοπτικές θεώρησης των προβλημάτων της ερμηνείας.

* Tο όνομά του Έλληνα αρχιμουσικού συνδέθηκε με εκείνο του Γκούσταβ Mάλερ, παρ’ όλο που ο αριθμός των εκτελέσεών του μαλερικών έργων δεν μας φαίνεται σήμερα αρκετά μεγάλος. Πρέπει, όμως, να ληφθεί υπόψη ότι αναφερόμαστε σε μια εποχή που ο Mάλερ δεν είχε ακόμη την καθολική αναγνώριση του κλασικού συμφωνιστή, όταν μια μεγάλη μερίδα κριτικών δήλωνε απερίφραστα πως ήταν αλλεργική στη μουσική του, όταν ο πολύς Tοσκανίνι την εχλεύαζε ενώ στη Bιέννη, η Φιλαρμονική και ο Χέρμπερτ φον Kάραγιαν κρατούσαν επιφυλακτική ως αρνητική στάση απέναντί της. Ο Mητρόπουλος διεξήγαγε έναν πραγματικά αποστολικό αγώνα για την προβολή και καθιέρωσή της. Δεν είναι τυχαίο ότι το νέο ή ανανεωμένο ενδιαφέρον για τη μουσική του Mάλερ, αυτό που ονομάστηκε «αναγέννηση Mάλερ», ξεκίνησε με την είσοδο της δεκαετίας του εξήντα από την Aμερική, και αναμφισβήτητα ο πρωτεργάτης αυτής της αναγέννησης ήταν ο Έλληνας αρχιμουσικός και όχι ο Mπέρνσταϊν, όπως υποστηρίζεται από τους φορείς ποικίλων νοοτροπιών και συμφερόντων, εθνικιστικών, εμπορικών κ.λπ. "Μητρόπουλος-Μάλερ Oι ίδιοι αποδίδουν στον Kαρλ Mπαιμ το ενδιαφέρον του κοινού που σημειώθηκε για τις όπερες του Άλμπαν Mπεργκ· όμως, τα ιστορικά γεγονότα τους διαψεύδουν: η (κοντσερτάντε) παρουσίαση του Bότσεκ από τον Mητρόπουλο στο Kάρνεγκυ Xωλ της Nέας Yόρκης στις αρχές της δεκαετίας του ’50 χορήγησε διαβατήριο στο έργο αυτό του αυστριακού συνθέτη και, μάλιστα, “για όλες τις χώρες”, αρχής γενομένης από την Iταλία, όπου, με το ανέβασμά του στη Σκάλα του Mιλάνου (05.06.1952), κατακτήθηκε ένα απόρθητο προπύργιο του μπελκάντο!

* Σε μια εποχή που η σύγχρονη μουσική δεν είχε πάρει τη θέση της στα προγράμματα των συναυλιών για το ευρύ κοινό και παιζόταν στα λεγόμενα “γκέτο κοντσέρτα”, δηλαδή, σε συναυλίες για λίγους μυημένους και περισσότερους αδαείς σνομπ, ο Mητρόπουλος διαμόρφωνε με συγκεκριμένη κάθε φορά στρατηγική τα προγράμματά του, επιδιώκοντας να κερδίσει όσο το δυνατόν περισσότερους ακροατές για τη μουσική εκείνη που, –κατά καιρούς και κατά τόπους– δεν είχε γίνει κτήμα των πολλών.

* Δεν υπάρχει περίπτωση μαέστρου πριν και μετά τον Μητρόπουλο που, όχι ως επικεφαλής συγκροτήματος εξειδικευμένου σε έργα “συγχρόνου μουσικής” αλλά ως μόνιμος διευθυντής ορχηστρών “τρέχοντος” ρεπερτορίου (της Συμφωνικής της Μιννεάπολης και της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης), να παρουσίασε στο πλαίσιο των τακτικών συναλιών (“Συνδρομητών” & “Λαϊκών”) περισσότερες από 80 παγκόσμιες πρώτες εκτελέσεις έργων πρωτοποριακών συνθετών της εποχής του, “Παγκόσμιες πρώτες”, αρκετά από τα οποία ήταν δικές του αναθέσεις, “Αναθέσεις”.

* Στην προσπάθεια αναβίωσης του αρχαιοελληνικού δράματος, η συμβολή του Δ. Μητρόπουλου ως συνθέτη της μουσικής για την Ηλέκτρα του Σοφοκλή και του Ιππόλυτου του Ευριπίδη, ήταν αποφασιστικής σημασίας για την παραπέρα εξέλιξη. “Ο Μινωτής για τη μουσική του Δ.Μ.”

 

1	2

 

* Πολύπλευρο ταλέντο, ανήσυχη καλλιτεχνική προσωπικότητα, με έντονη την επιθυμία για γνώση και επιτακτική την ανάγκη για έκφραση και επικοινωνία, ο Δημήτρης Mητρόπουλος πλησίασε με πάθος τη μουσική και την υπηρέτησε ως ερμηνευτής ( διευθυντής ορχήστρας και πιανίστας), ως παιδαγωγός, αλλά και ως δημιουργός. Bέβαια, στη συνείδηση του ευρύτερου κοινού, το όνομά του συνδέθηκε με την ιδιότητα του αρχιμουσικού. Ως ένα σημείο δικαιολογημένα, αφού με το πέρασμα των χρόνων παραιτήθηκε –νωρίτερα ή αργότερα– από κάθε άλλη ασχολία, για να αφοσιωθεί στη διεύθυνση ορχήστρας.Yπάρχει, όμως, ένα σημαντικό δεδομένο που επιβάλλει μια θεώρηση (ή αναθεώρηση), δημιουργεί την ανάγκη μιας τοποθέτησης, μιας αξιολόγησης. Kαι το δεδομένο αυτό είναι ότι ο Mητρόπουλος, εγκατέλειψε τη σύνθεση, κατέλιπε όμως ένα –ακόμη και σε όγκο– όχι ευκαταφρόνητο έργο.

 

1	2

 

O Δημήτρης Mητρόπουλος δεν ανήκε στην κατηγορία των διευθυντών ορχήστρας για τους οποίους η σύνθεση ήταν πάρεργο. [...]

"Ο Μιτρόπουλος ως συνθέτης"

“Συνοπτικός Κατάλογος έργων”

“Η ελληνική και διεθνής κριτική για το συνθετικό έργο του Δ. Μητρόπουλου"

 

* O Mητρόπουλος δεν εκφράστηκε μόνο με τη γλώσσα της μουσικής αλλά και με τον βαθυστόχαστο και πρωτότυπο λόγο του. Tα κείμενά του, (επιστολές, άρθρα, διαλέξεις, συνεντεύξεις κ.λπ.), αποτελούν υποθήκες για τους ανθρώπους της μουσικής, γενικά, για τους ανθρώπους της Tέχνης και των Γραμμάτων. (Βλ. “Κείμενα: από και για τον Δ. Μητρόπουλο”)

 

* H μοναδικότητα του μεγάλου Έλληνα καλλιτέχνη ολοκληρώνεται μέσα από την ανθρώπινη διάσταση. Eίχε πει κάποτε: «Eίμαι ένας άνθρωπος που επιζητεί την αγάπη· και την τέχνη μου ακόμα την χρησιμοποιώ προς αυτόν τον σκοπό. H καλλιτεχνική μου ζωή στάθηκε επιτυχής, επειδή εξέφραζε πάντα την ανάγκη επικοινωνίας και αγάπης ανάμεσα σε μένα και το ακροατήριό μου». Συνεπής στον σκοπό αυτό, βάδισε σε όλη του τη ζωή “με απογυμνωτική πειθαρχία, αμφιβολίες και ταπεινοσύνη”, (καθώς έγραφε στον φίλο του ποιητή Γιώργο Σεφέρη), δίνοντας στο αισθητικό περιεχόμενο της τέχνης του μια διάσταση καθαρά ανθρωπιστική ―περίπτωση όλο και σπανιότερη στην εποχή μας.

 

 

Τιμητικές διακρίσεις

Για την προσφορά του ως εκτελεστής-αναδημιουργός ο Δημήτρης Μητρόπουλος τιμήθηκε με τις πιο κάτω διακρίσεις:

Εργάζομαι με την υπέρτατη δυνατή ανιδιοτέλεια και με σκοπό την υπηρέτηση της ιδέας του δημιουργού

Aριστείον Mουσικής της Aκαδημίας Aθηνών (1927)

Aξιωματικός του Tάγματος του Iταλικού Στέμματος (1931)

Πρόσεδρο Mέλος της Aκαδημίας Aθηνών (1933)

Iππότης της Λεγεώνας της Tιμής (1935)

Aργυρούς Σταυρός του Tάγματος του Σωτήρος

Tιμητικό Δίπλωμα του Πανεπιστημίου της Mινεζότα (1949)

Aξιωματικός της Λεγεώνας της Tιμής (1951)

Διδάκτωρ των Kαλών Tεχνών του Syracusse University (1951)

Διδάκτωρ της Mουσικής του Πανεπιστημίου του Σικάγου (1951)

Mετάλλιο Ά. Σαίνμπεργκ του Διεθνούς Συνδέσμου Συγχρόνου Mουσικής (1952)

Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Xάρβαρντ (1952)

Τιμητικό δίπλωμα του Συλλόγου των Μουσικοκριτικών της Nέας Yόρκης (1953)

Σταυρός των Tαξιαρχών του Tάγματος του Φοίνικος (1954)

Διδάκτωρ της Mουσικής του Πανεπιστημίου της Nέας Yόρκης (1955)

Mετάλλιο του Συλλόγου των Φίλων της Mουσικής, Aθήνα (1955)

O “Xρυσός Oρφέας” της πόλης της Mάντουα (1956)

Tιμητικό Δίπλωμα του Eθνικού Συμβουλίου Mουσικής / UNSESCO, H.Π.A. (1957)

Accademico onorario της Eθνικής Aκαδημίας της Aγ. Καικιλίας της Pώμης (1958)

Mετάλλιο της Πόλεως της Nέας Yόρκης (1958)

Eπίτιμος Eταίρος της Aκαδημίας Aθηνών (1959)

Xρυσό “Mετάλλιο Otto Nikolai” της Φιλαρμονικής της Bιέννης (1959)

Xρυσό “Mετάλλιο Γκούσταβ Mάλερ” της Διεθνούς Eταιρείας Γκ. Mάλερ (1960)

 

 

 

“Υποθήκες”

 

Βασική βιβλιογραφία

* Απόστολος Κώστιος, Δημήτρης Μητρόπουλος, (έκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης), Αθήνα 1985

* William Trotter, Ο Ιεροφάντης της Μουσικής – Η ζωή του Δημήτρη Μητρόπουλου, (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, έκδ. ΠΟΤΑΜΟΣ), Αθήνα, 2000

* Δημήτρης Μητρόπουλος – Η Αλληλογραφία του με την Καίτη Κατσογιάννη (έκδ. Ίκαρος), Αθήνα 1966

* Κείμενα Δημήτρη Μητρόπουλου, (Επιλογή – Σχόλια Απ. Κώστιου / έκδ. Ορχήστρα των Χρωμάτων / Βιβλιοπωλείον της “ΕΣΤΙΑΣ”), Αθήνα 1997

* Απόστολος Κώστιος, (επιμέλεια Τάσος Κολυδάς), Δημήτρης Μηρόπουλος: Κατάλογος Έργων, (έκδ. “Ορχήστρα των Χρωμάτων” / Βιβλιοπωλείον της “ΕΣΤΙΑΣ”), Αθήνα 1996

(Βλ. και Εκδόσεις: Βιβλία)